Paczoski Józef

(historia i tradycja leśna), Józef Paczoski urodził się 8 grudnia 1864 r. w polskiej rodzinie we wsi Białogródka, w guberni wołyńskiej (obecnie rejon izasławski w obwodzie chmielnickim). Edukację na poziomie szkoły realnej rozpoczął w Równem, a kontynuował ją w Humaniu w szkole rolniczej i ogrodniczej, gdzie jego pierwszym nauczycielem botaniki był Władysław Skrobiszewski, późniejszy dyrektor Nikitskiego Ogrodu Botanicznego na Krymie. W 1888 r. Józef Paczoski podjął pracę w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Kijowskiego na stanowisku laboranta-ogrodnika, a w 1894 r. prowadził już zajęcia z botaniki pod kierownictwem prof. I. I. Schmalhausena, znanego florysty rosyjskiego. Pełnych studiów akademickich jednak nigdy nie ukończył i nie otrzymał dyplomu ukończenia uniwersytetu. W 1887 r. Paczoski rozpoczął aktywną działalność w Kijowskim Towarzystwie Przyrodniczym, które regularnie wysyłało go w różne rejony kraju w celu prowadzenia badań flory i fauny. W latach 1888-1893 prowadził badania roślinności stepów w rejonie Morza Czarnego, w dolnym biegu Donu i Dunaju, na Krymie i Kaukazie oraz na stepach kałmuckich. Wyniki owych ekspedycji naukowych przedstawiał wielokrotnie na posiedzeniach Towarzystwa, a swoje pierwsze rozprawy naukowe opublikował w czasopiśmie "Zapiski Kievskogo Obshhestva Estestvoispytatelejj". W 1894 r. Paczoski rozpoczął pracę w Ogrodzie Botanicznym w Petersburgu, gdzie do roku 1895 pełnił funkcję pomocnika kustosza muzeum. Latem 1894 r. prowadził na Polesiu badania nad wpływem osuszania bagien na roślinność. Zebrane podczas tej wyprawy materiały stały się podstawą rozpraw botanicznych o kapitalnym znaczeniu: "Flora Poles’ja i prilezhashhikh mestnostejj" (1897-1900) oraz "O formacjach roślinnych i o pochodzeniu flory poleskiej" (1900). Wiosną 1895 r. Józef Paczoski przeniósł się do Dublan koło Lwowa, gdzie otrzymał posadę asystenta w Katedrze Botaniki tamtejszej Wyższej Szkoły Rolniczej. Podczas pobytu w Dublanach prowadził rozległe badania terenowe flory zachodniego Podola, Bukowiny, Węgier i Besarabii. W 1897 r. Paczoski objął stanowiska entomologa gubernialnego w Chersoniu. Głównym jego zadaniem na zajmowanym stanowisku były systematyczne badania szkodników upraw rolniczych i opracowanie sposobów ich zwalczania. Pracę w Chersoniu rozpoczął od zorganizowania Muzeum Entomologicznego, które już wkrótce zamieniło się w Muzeum Historii Naturalnej. Mianowany dyrektorem tego Muzeum, kierował nim nieprzerwanie w latach 1898-1922. Uzupełnił zbiory muzealne dużymi kolekcjami owadów, ptaków, ryb i minerałów, a przede wszystkim roślin, i to nie tylko z terenu guberni chersońskiej, ale także z obszarów innych guberni: wołyńskiej, kijowskiej, lubelskiej, podolskiej i połtawskiej oraz z Krymu, Kaukazu, Tatr, Galicji, Austrii i Węgier. W ciągu kilku lat powiększył zbiory zielnikowe z 6000 do 20000 arkuszy. Do tego doszła zebrana przez Paczoskiego kolekcja owoców i nasion, licząca 976 okazów. Szczególną uwagę poświęcił Paczoski badaniom szaty roślinnej obszaru Askania-Nova, inicjując zabiegi wokół ochrony tego unikatowego kompleksu stepowego. Za jego radą, w 1898 r. właściciel majątku F. E. Falz-Fein wziął pod ochronę część dziewiczego stepu Askania-Nova i wydzielił dwie stałe powierzchnie obserwacyjne. Obszar ten stał się jednym z pierwszych rezerwatów przyrody na Ukrainie. W 1908 r. odbył podróż do Besarabii, gdzie badał rejon Kodrów, położony w północnej części Naddniestrza. a w latach 1915-1917 prowadził także badania roślinności dolin Dniepru, południowego Bugu, Dniestru oraz północnych wybrzeży Morza Czarnego. Za osiągnięcia naukowe został wyróżniony w 1917 r. członkostwem honorowym Towarzystwa Rolniczego Południowej Rosji. W 1918 r. otwarto w Chersoniu Instytut Politechniczny, w którym Paczoski objął stanowisko profesora botaniki. Tam też wydał w 1921 r. w języku rosyjskim swoje podstawowe dzieło - "Osnovy fitosociologii", pierwszy w świecie podręcznik fitosocjologii. Terminu „fitosocjologia”, użył po raz pierwszy w 1896 r. w rozprawie Życie gromadne roślin. W ten sposób wprowadził do języka naukowego nowe pojęcie, które pojawiło się we Francji dopiero w 1910 r., w Stanach Zjednoczonych w 1917 r., a w krajach skandynawskich w 1919 r. Wskazując na specyfikę warunków klimatycznych w różnych zbiorowiskach roślinnych, w 1925 r. po raz pierwszy w literaturze naukowej zdefiniował także pojęcie fitoklimatu. Poglądy naukowe Paczoskiego nie zdobyły uznania w nowej, komunistycznej Rosji. Z obawy przed represjami, we wrześniu 1923 r. wyjechał do Polski. W latach 1923-1928 pełnił funkcję pierwszego dyrektora Rezerwatu Puszcza Białowieska. W tym czasie prowadził niesłychanie intensywne badania roślinności Puszczy, przemierzając dziennie 15-20 km pieszo. Efektem tych badań naukowych były m. in. takie rozprawy jak: "Świerk w ostępach Białowieży" (1925), "Dąbrowy Białowieży" (1926) oraz "Lipa w masywie białowieskim" (1928). Rok 1930 przynosi natomiast wydanie fundamentalnej monografii Paczoskiego pt. "Lasy Białowieży". W 1925 roku Paczoski obejmuje stanowisko profesora Katedry Systematyki i Socjologii Roślin na Wydziale Przyrodniczo-Matematycznym Uniwersytetu Poznańskiego, a rok później otrzymuje od Uniwersytetu zaszczytną godność doktora honoris causa. Początkowo Paczoski dojeżdżał z Białowieży na wykłady w semestrze zimowym, by w 1928 r. przenieść się na stałe do Poznania, godząc wykłady uniwersyteckie z pracą naukową prowadzoną nie tylko na terytorium Polski, ale także na Bałkanach. W 1929 r. odbył podróż po Jugosławii, poświęcając szczególną uwagę badaniom lasów Bośni, a w 1930 r. udał się do Bułgarii, skąd przywiózł liczący 2800 okazów zielnik ( w tym nowe gatunki dla flory Bałkanów), który przekazał Uniwersytetowi Poznańskiemu. W 1932 r. został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. W 1931 r. Józef Paczoski został zwolniony z Uniwersytetu za podpisanie protestu w związku z uwięzieniem i procesem polityków opozycyjnych w Brześciu Litewskim. Katedra, którą kierował, uległa likwidacji, a jej personel został przeniesiony do Katedry Botaniki Ogólnej. W zakupionym przez siebie w 1932 r. majątku Sierosław, w odległości 20 km na zachód od Poznania, posadził własnoręcznie ponad 1000 drzew owocowych, które stały się dla niego obiektem badań ekologicznych i mrozoodpornościowych. W 1938 r. Paczoski wrócił na Uniwersytet Poznański i otrzymał tytuł zasłużonego profesora, kontynuując pracę do 1939 r. Spuścizna naukowa Józefa Paczoskiego obejmuje ponad 300 prac, z takich dziedzin jak botanika, leśnictwo, zoologia, geografia i naukoznawstwo. Bez wątpienia był jednym z najwybitniejszych znawców szaty roślinnej wschodniej Europy na obszarze od Litwy po wybrzeża Morza Czarnego, i od lasów bałkańskich po stepy kałmuckie. Podczas okupacji niemieckiej mieszkał w Sierosławiu. W lutym 1942 r. gestapowcy bestialsko pobili jego wnuka, co stało się bezpośrednią przyczyną śmiertelnego zawału serca. Józef Paczoski zmarł 14 lutego 1942 r. Pochowano go 17 lutego 1942 r. na cmentarzu parafialnym w Lusowie, niedaleko Sierosławia. Z inicjatywy Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Botanicznego, przeniesiono prochy wybitnego botanika i leśnika, na Cmentarz Zasłużonych w Poznaniu, na Wzgórzu św. Wojciecha. Na pomniku nagrobnym uczonego napisano: „Twórcy fitosocjologii, Doktorowi honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego – Józefowi Paczoskiemu, badaczowi rozległych obszarów polskich, ruskich i bałkańskich. Oddział Towarzystwa Botanicznego w Poznaniu”.

Publikacje powiązane tematycznie

Zygmunt Czubiński Z. (red.) - Józef Paczoski – w setną rocznicę urodzin. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Prace Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, Seria Biologia,1967, nr 3.

Andrzej Dzięczkowski - Paczoski Józef. W: Polski Słownik Biograficzny, 1979, t. 24: 786-789. Adam Wodziczko - Zasługi naukowe Profesora Józefa Paczoskiego. Sylwan, 1931, 49 (3):1-21.

Wiktor I. Melnik - Józef Paczoski: botanik i leśnik. Wiadomości Botaniczne, 2003, 47 (3/4): 39-47.

Paul F. Maycock - Jozef Paczoski: founder of the science of phytosociology. Ecology, 1967, 48 (6): 1031-1034.