wierzba

(botanika leśna, drzewa i krzewy leśne), (Salix) rodzaj z rodziny wierzbowatych (Salicaceae) obejmujący około 400 gatunków w strefach klimatu chłodnego i umiarkowanego półkuli północnej. W Polsce 26 gatunków oraz liczne taksony o mieszańcowym pochodzeniu opisywane w randze gatunku. Tu omówiono najpospolitsze z polskich wierzb oraz te, które podlegają u nas ochronie. Wierzba biała (Salix alba L.). Drzewo do 30 m wysokości. Gałązki długie, u  starszych okazów zwisające. Młode pędy jasnobrunatne lub żółtawe, owłosione. Liście lancetowate do 10 cm długości, na wierzchołku zaostrzone, na brzegach piłkowane, początkowo obustronnie jedwabiście owłosione, później z owłosieniem tylko na dolnej stronie, która ponadto jest szarozielona i jaśniejsza od wyraźnie ciemnozielonej i delikatnie połyskującej strony górnej. Kwitnie równocześnie z rozwojem liści w kwietniu i maju. Występowanie – prawie cała Europa, z wyjątkiem Skandynawii i rejonów północno-wschodnich, zachodnia i południowa Syberia, południowo-zachodnia Azja i północno-zachodnia Afryka. W Polsce na całym obszarze, w górach do ok. 800 m n.p.m. Najczęściej w dolinach rzek, na aluwiach w strefie corocznych zalewów, w lasach i zaroślach łęgowych (łęg topolowo-wierzbowy, wikliny nadrzeczne). Gatunek często sadzony przy drogach, wśród pól, łąk oraz  pastwisk, podobnie jak wierzba krucha Salix fragilis. Wierzba krucha (Salix fragilis L.). Drzewo do 30 m wys. z szeroką, często kopulastą koroną. Pędy grubsze i sztywniejsze niż u wierzby białej Salix alba, żółtozielone do jasnobrązowych, nagie połyskujące, u nasady kruche (łatwo odłamujące się). Pąki duże, ciemnobrązowe lub prawie czarne, błyszczące i nagie. Liście lancetowate do wąskojajowatych, 12-15 cm długości, szersze niż u wierzba białej Salix alba, na brzegach grubo, gruczołkowato piłkowane; z wierzchu intensywnie zielone i nieco lśniące, pod spodem jaśniejsze, często sinawe i nagie. U nasady ogonka dwie pary gruczołków. Kwitnie równocześnie z rozwojem liści w kwietniu i maju. Zwartym zasięgiem obejmuje środkową i południową Europę. Stanowiska rozproszone w południowo-zachodniej i środkowej Azji oraz w północno-zachodniej Afryce. W Polsce na całym obszarze, w górach do 900 m n.p.m. Głównie siedliska aluwiów nadrzecznych w strefie corocznych zalewów. Lasy i zarośla łęgowe (łęg wierzbowo-topolowy, wikliny nadrzeczne). Gatunek często sadzony przy drogach, wśród pól, łąk oraz  pastwisk, podobnie jak wierzba biała Salix alba. Wierzba iwa (Salix caprea L.). Wysoki krzew lub drzewo do 20 m wysokości. Pędy grube, w młodości owłosione, później nagie i błyszczące, brunatne lub brunatno-zielone (bardziej zielone u okazów żeńskich). Pąki kwiatowe duże, szerokie i zaostrzone, żółtawobrunatne lub brunatne, nagie. Liście zmienne, zwykle szerokoeliptyczne lub okrągławojajowate, 4-8 cm dł., krótko zaostrzone, całobrzegie lub nierówno falisto piłkowane. Blaszki w młodości obustronnie owłosione, starsze z wierzchu prawie nagie, ciemnozielone, pod spodem kutnerowato owłosione, niebieskawozielone, z wypukłymi nerwami. Kwitnie przed rozwojem liści w marcu i kwietniu. Szeroki zasięg euroazjatycki, od Hiszpanii i Irlandii po Sachalin, Japonię i Kamczatkę. W Europie z wyjątkiem Portugalii, Islandii, Spitsbergenu, Sardynii, Krety i wysp Morza Egejskiego. W Polsce na całym obszarze, w górach do ok. 1400 m n.p.m. Żyzne i średnio żyzne lasy liściaste oraz bory mieszane. Gatunek podszytowy lub domieszkowy. Jako roślina pionierska często pojawia się na zrębach, nieużytkach i na obrzeżach lasów. Wierzba uszata (Salix aurita L.). Krzew do 2 m wysokosci. Pędy cienkie, ciemnobrązowe, tylko za młodu lekko owłosione. Drewno z podłużnymi listewkami, podobnie jak u wierzby szarej Salix cinerea. Liście odwrotniejajowate, 3-8 cm długości, na wierzchołku tępe lub krótko zaostrzone, na brzegach drobno ząbkowane. Blaszki liściowe pomarszczone, młode obustronnie owłosione, starsze z gęstszym owłosieniem po stronie dolnej. Przylistki duże, nerkowate i długo utrzymujące się na gałązkach. Kwitnie przed rozwojem liści w marcu i kwietniu. Występowanie – prawie cała Europa z wyjątkiem północno-wschodnich rejonów Skandynawii i południowych obszarów zachodniej i wschodniej części kontynentu. W Polsce na całym obszarze, w górach do ok. 1500 m n.p.m. Podmokłe łąki, torfowiska niskie i przejściowe, siedliska olsów, najczęściej zbiorowiska zaroślowe (łozowiska, zarośla z brzozą niską oraz na pobrzeżach Bałtyku zarośla z woskownicą europejską). Wierzba szara szara, łoza (Salix cinerea L.). Krzew do 5 m wysokości. Roczne i dwuletnie pędy oraz pąki gęsto filcowato owłosione. Powierzchnia drewna z charakterystycznie wystającymi, podłużnymi listewkami, podobnie jak u wierzby uszatej Salix aurita. Liście o zmiennym kształcie, najczęściej podłużnie odwrotniejajowate, 5-10 cm długości, o brzegu podwiniętym, tylko w górnej części blaszki nieznacznie piłkowano-karbowanym. Młode liście obustronnie, filcowato owłosione, starsze na górnej stronie ciemnozielone i nagie, pod spodem niebieskawozielone i gęsto owłosione. Przylistki zwykle półsercowate, ząbkowane, często wcześnie opadające. Kwitnie przed rozwojem liści w marcu i kwietniu. Zasięg eurosyberyjski obejmujący niemal całą Europę z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, zachodniej, środkowej i północnej części Wysp Brytyjskich oraz najbardziej północnych rejonów Skandynawii i Rosji, rozciągający się na Nizinę Zachodniosyberyjską i pogórze Kazachskie. W Polsce na całym obszarze, w górach do ok. 1200 m n.p.m. Gatunek pospolity na podmokłych łąkach, torfowiskach niskich i przejściowych, na siedliskach bagiennych lasów z olszą czarną. Tworzy zarośla (łozowiska) razem z wierzbą uszatą Salix aurita i pięciopręcikową Salix pentandra. Wierzba pięciopręcikowa (Salix pentandra L.). Wysoki krzew lub drzewo do 20 m wysokości. Pędy zwykle czerwone lub czerwonozielone, błyszczące, nagie. Pąki niezróżnicowane na kwiatowe i liściowe (kwitnie równocześnie z rozwojem liści, w maju). Liście eliptycznolancetowate, na szczycie nagle zwężone, u nasady zaokrąglone, na brzegu gruczołowato piłkowane, skórzaste, silnie połyskujące (jakby polakierowane). Kwiaty męskie z 5 pręcikami, zebrane w gęste kotki. Owoce długo utrzymują się na gałęziach, często do następnej wiosny. Występowanie – Europa (bez krańców południowo-zachodnich, zachodniej części Francji, niemal całych Włoch i Bałkanów), Kaukaz, zachodnia Syberia. W Polsce dość liczne stanowiska na terenie całego kraju, w górach do ok. 1000 m n.p.m. Gatunek występujący najczęściej na siedliskach wilgotnych (podmokłe łąki, torfowiska niskie i przejściowe) w zbiorowiskach zarośli łozowych z wierzba szarą Salix cinerea i uszatą Salix aurita. Wierzba płożąca (Salix repens L.). Niski krzew do 1 m wysokości. Pędy cienkie i wiotkie, płożące się lub częściowo wyprostowane, owłosione. Liście na krótkich ogonkach (prawie siedzące) jajowatoeliptyczne, do 2 cm długości, z krótko zaostrzonym wierzchołkiem, całobrzegie. Blaszki z wierzchu ciemnozielone z zanikającym owłosieniem, pod spodem jasnozielone, gęsto, jedwabiście, przylegająco owłosione.  Kwitnie przed lub w trakcie rozwoju liści, w kwietniu-maju. Występowanie – Europa: północno-zachodnie wybrzeża Portugalii, Wyspy Brytyjskie, Francja, Szwajcaria, Austria, Niemcy, Czechy, Słowacja, Polska i południowa Skandynawia. W Polsce wschodnia granica zasięgu o przebiegu zbliżonym do linii Wisły. Rozproszone stanowiska w zachodniej i południowej  części kraju. Podmokłe łąki, torfowiska niskie i przejściowe.  Niskie zarośla wierzbowe oraz łozowiska. Bardzo podobna do omawianego gatunku jest wierzba piaskowa, różniąca się od niego przede wszystkim dłuższymi ogonkami liściowymi i  trwałym, srebrzystym owłosieniem górnej strony blaszki. Obecnie jest ona traktowana jako podgatunek wierzby płożącej i nosi nazwę Salix repens L. subsp. arenaria (L.) Hiitonen. Występuje głównie na wydmach nadmorskich w krajach nadbałtyckich. Wierzba purpurowa, wiklina (Salix purpurea L.).  Krzew do 5 m wysokości, rzadko niskie drzewko. Pędy cienkie, zielone lub zaczerwienione albo całkiem czerwone, błyszczące, nagie. Pąki często po 2 naprzeciw siebie (przy zasadniczym ulistnieniu skrętoległym). Liście lancetowate (najszersze w części wierzchołkowej), krótko zaostrzone, u nasady klinowate; poniżej połowy całobrzegie, w górnej części drobno piłkowane; z wierzchu ciemnozielone, po spodem sinozielone, nagie. Pręciki czerwone. Występowanie – środkowa, zachodnia i południowa Europa (bez Półwyspu Skandynawskiego), północno-zachodnia Afryka. W Polsce gatunek pospolity, zwłaszcza nad brzegami rzek i jezior. Z wierzbą trójpręcikową i wiciową tworzy zarośla wiklinowe na aluwiach nadrzecznych. Wierzba trójpręcikowa (Salix triandra L. ). Krzew lub drzewo do 10 m wysokości. Korowina na grubych gałęziach lub pniach charakterystycznie złuszczająca się nieregularnymi, cienkimi, szarymi płatami. Gałązki wyprostowane, giętkie, owliwkowozielone, brązowawe lub brunatnawe, nagie i błyszczące. Liście o zmiennym kształcie, od lancetowatych do jajowatolancetowatych i eliptycznych, 5-10 cm długości, z nasadą zwykle zaokrągloną i zaostrzonym wierzchołkiem. Brzeg gruczołowato piłkowany. Blaszki nagie, z wierzchu ciemnozielone i lekko połyskujące, pod spodem jasnozielone (subsp. triandra) lub niebieskawe do białych (subsp. discolor (Koch.) Arcang.). Przylistki trwałe, nerkowate lub sercowate, obejmujące pęd. Kwitnie równocześnie z rozwojem liści w kwietniu i maju, często także powtórnie po rozwoju liści. Ma szeroki zasięg w Eurazji – prawie cała zachodnia i środkowa Europa (z wyjątkiem północnych rejonów Irlandii i Szkocji, dużej części Hiszpanii oraz północnych obszarów Skandynawii), zachodnia i wschodnia Syberia, Kazachstan, Sachalin, Chiny, Korea, Japonia i Algieria. W Polsce na całym obszarze, w górach do ok. 900 m n.p.m. Nadbrzeżne siedliska aluwiów w dolinach rzek i potoków. Zbiorowiska zaroślowe – wikliny nadrzeczne oraz lasy – łęgi wierzbowo-topolowe. Gatunek koszykarski. Wierzba wiciowa, konopianka (Salix viminalis L.).  Krzew lub drzewo do 10 m wysokości. Pędy długie, wyprostowane, elastyczne, gęsto, szaro owłosione. Pąki kwiatowe duże, jedwabiście owłosione, w górnej części pędu gęsto skupione. Liście wąskolancetowate, bardzo długie,  do 20 cm długości, z brzegiem całym i podwiniętym. Blaszki z wierzchu ciemnozielone, lekko błyszczące, pod spodem gęsto, srebrzyście, przylegająco owłosione. Kwitnie przed rozwojem liści, w marcu-kwietniu. Rozległy zasięg w Eurazji, od Pirenejów i zachodniej Francji do wschodniej Syberii (po rzekę Lenę i Aldan), Mongolii i Chin. W Polsce na całym obszarze, w górach do ok. 900 m n.p.m. Nadbrzeżne siedliska aluwiów w dolinach rzek i potoków. Zbiorowiska zaroślowe – wikliny nadrzeczne oraz lasy – łęgi wierzbowo-topolowe. Gatunek koszykarski. Wierzba borówkolistna (Salix myrtilloides L.). Niski krzew do 1 m wysokości o delikatnych, wyprostowanych pędach barwy brunatnooliwkowej, w młodości krótko owłosionych, później nagich. Liście okrągławe, szeroko- lub wąskoeliptyczne, 1,5-3,5 cm długości z krótko zaostrzonym wierzchołkiem. Brzeg blaszki lekko podwinięty, cały lub drobno piłkowany. Gatunek subarktyczno-borealny o rozmieszczeniu wokółbiegunowym. Obejmuje zasięgiem wschodnią i środkową Europę oraz niemal całą Syberię aż po brzegi Morza Ochockiego i Japońskiego. Oderwane stanowiska rozproszone są w Alpach, Sudetach i Karpatach oraz w górach południowej Bawarii. Stanowiska w Polsce leżą przy zachodniej granicy zasięgu. Większość z nich skupiona jest w okolicach dolnej Wisły i na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. Relikt glacjalny, rosnący przeważnie na torfowiskach typu przejściowego. Obecnie zagrożony i podlegający ochronie gatunkowej. Wierzba lapońska (Salix lapponum  L.). Wyprostowany krzew do 2 m wysokości. Pędy brunatne z wiśniowym odcieniem, młode srebrzystobiało owłosione. Liście dość grube, eliptyczne, 3-7 cm długości, obficie, miękko, białosrebrzyście owłosione, od spodu kutnerowate. Gatunek subarktyczno-borelany z zasięgiem obejmującym północną, północno-wschodnią Europę oraz Zachodnią Syberię. Na oderwanych stanowiskach rośnie w górach Europy Środkowej i Południowej, a także w Szkocji. W Polsce relikt glacjalny znany z Mazur, Lubelszczyzny i Karkonoszy. W wielu miejscach ostatnio nie został odnaleziony. Pod ochroną.